قدیمی‌ترین و منحصربه‌فردترین سد قوسی دنیا حاصل محاسبات دقیق معماران ایرانی دوران باستان
تاریخ انتشار: ۳۱ تیر ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۲۸۳۷۶۰
به گزارش همشهری آنلاین، «سد کریت» یکی از این سازه‌های منحصربه‌فرد است که می‌توان آن را حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرن‌های گذشته دانست؛ سدی قدیمی در طبس که عنوان اولین سد قوسی جهان را یدک می‌کشد.
شاید خیلی‌ها نمی‌دانند که از ۲ هزار سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی جهان مثل ایزدخواست فارس، کبار قم و کریت طبس، در ایران ساخته شده بودند.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
سد دو قوسی و بسیار قدیمی کریت، در فاصله ۵۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان طبس در یزد و در میان رشته کوه‌های برافراشته شتری قرار گرفته است. بعد از طی ۵۰ کیلومتر در جاده طبس- دیهوک، مسیری وجود دارد که به روستای سروند می‌رسد و بعد از گذشتن از این روستا، جاده وارد روستای دیگری به نام ماودر می‌شود. تا اینجا مسیر، ماشین‌روست، ولی اگر می‌خواهید این سد منحصربه‌فرد را از نزدیک ببینید از اینجا به بعد باید کفش آهنین به پا کنید! چراکه حدود ده کیلومتری را باید پیاده طی کنید.
این مسیر صعب‌العبور پر است از صخره‌های آهکی ستبر و زیبا؛ در طول مسیر می‌توانید از دیدن آبشارها هم لذت ببرید تا طولانی بودن راه را حس نکنید! البته وقتی به این نکته فکر کنید که حدود هزار سال پیش، سازندگان این شاهکار مصالح مورد نیازشان را برای ساخت این سد با مشقت و سختی زیاد از همین راه و از میان تخته سنگ‌ها، کوه‌ها و آبشارها عبور می‌دادند حتما ذوق و شوقتان برای رسیدن به انتهای مسیر و تماشای سازه دست‌ساز آنها بیشتر می‌شود. البته بهتر است بدانید که این مسیر صعب‌العبور تقریبا به همان شکل گذشته‌اش باقی مانده و تغییر زیادی نکرده.
اسم سد کریت، از اسم روستایی گرفته شده که در ۴۰-۳۰ کیلومتری این سد قرار دارد. مهم‌ترین نکته‌ای که درباره این سد وجود دارد، نحوه مکان‌یابی ساخت این شاهکار توسط معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اینکه آنها در آن سال‌ها، چطور به این نکته پی برده‌اند که این مکان، مناسب‌ترین محل برای ساخت چنین سدی است!؟
دکتر یعقوب دانش‌دوست- دکترای معماری و شهرسازی- است و تجربیات فراوانی در مرمت بناهای تاریخی دارد، او یکی از افرادی است که تحقیقاتش درباره این سد را در قالب یک کتاب منتشر کرده است؛ او می‌گوید: «روش سدسازی به شکل قوسی، روشی قدیمی در ایران است.
سد کریت با وجود گذشت سال‌ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ کرده و در عکس‌های هوایی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است. البته سدهایی با فرم قوسی شکل، مقاومت بسیار بالایی دارند و در مقابل فشارهای ناگهانی مثل زلزله، ریزش کوه و حوادث طبیعی مقاومت خوبی از خودشان نشان می‌دهند.»
زمین لرزه، واکنش طبیعی زمین در مقابل انرژی زیادی است که در طی سال‌ها در آن انباشته شده؛ یعنی زمین با ایجاد لرزش، در ریشترهای مختلف، انرژی‌اش را تخلیه می‌کند. مردم کشورهایی که روی نوار زلزله‌خیز کره زمین زندگی می‌کنند، خاطره خوشی از این لرزش‌ها ندارند. اینها را گفتیم تا از مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند بگوییم که سال‌ها پیش اتفاق افتاده و این سد از آن جان سالم به در برده است.
دکتر ناظمی، محقق و زمین‌شناس در این باره می‌گوید: «۲۵ شهریور ماه ۱۳۵۷، زمین لرزه‌ای با قدرت ۴/۷ ریشتر طبس را لرزاند. این سد با وجود اینکه در معرض یک زلزله شدید قرار گرفت اما نه‌تنها تخریب نشد که حتی ترک هم برنداشت.»
اما قبل از اینکه درباره نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه این سد ضدزلزله صحبت کنیم، بهتر است اطلاعاتی درباره شکل ظاهری سد کریت داشته باشید. دکتر ناظمی در این‌باره می‌گوید: «ارتفاع قسمت بیرونی سد از کف رودخانه، ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج۵۲ متر و ضخامت تاج هم ۲/۱ متر است. نکته جالب اینجاست که سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد از پرشدنش ندارد، برای همین آب‌های اضافی ناشی از سیلاب‌ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می‌ریخته و این موضوع نشان می‌دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب‌های زیاد از روی آن خراب نشده است.»
مصالحی که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است.
ناظمی درباره این مصالح می‌گوید: «مصالحی که درساخت سد به کار رفته ساروج و سفیده تخم‌مرغ بوده. تخم‌مرغ همیشه ماده بسیار ارزشمندی بوده اما چون می‌خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم‌مرغ در بدنه سد استفاده کرده‌اند. ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر انحلال و تخریب دارد.» سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان‌های دیگر هم که سد به تعمیر احتیاج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده‌اند.
معماران این سد۷۰۰ سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتا صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در دو مرحله کامل شده است. حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم برای افزایش بهروه‌وری از سد بوده و هم این که مانع از متروکه شدنش می‌شد.
سدهای به صرفهسدها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند؛ «آنها سه نوع هستند. تک قوسی، دو قوسی و سه قوسی. یک سری از سدها هم سدهای معمولی هستند که به دو دسته خاکی و بتونی تقسیم می‌شوند. در سدهای معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سدها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می‌کنند اما در سدهایی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشار آب را خود سد تحمل نمی‌کند و آن را به دیواره‌های کوه منتقل می‌کند.
سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره‌هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشند که فشار زیاد آب را تحمل کنند.» اینها را دکتر ناظمی می‌گوید و ادامه می‌دهد؛ «سدهای قوسی به خاطر اینکه از مصالح کمی در ساخت آنها استفاده می‌شود، خیلی به صرفه‌تر هستند. به خصوص اینکه سد کریت در یک منطقه صعب‌العبور واقع شده و حمل‌ونقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین بهترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا کنند. سد امیرکبیر هم یکی از سدهایی است که به شکل قوسی ساخته شده. البته سدهای قوسی معایبی هم دارند. مثلا شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آنها باید وجود داشته باشد. مانند سد کریت که در دره تنگ قرار دارد.»
فکر بکرسدهای قوسی مثل سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که درباره سد کریت وجود دارد این است که آب این سد در زمان‌های کم‌آبی و خشکسالی هم نسبتا خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصربه‌فردی را در ساخت آن از خود نشان داده‌اند مثلا در دریاچه سد یک چاه حفر کرده‌اند که به برج آبگیری معروف است.
دکتر ناظمی در این باره می‌گوید؛ «یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به خاطر افزایش فشار آب در قسمت‌های عمیق دریاچه، از بالا به پایین ضخامت و قطرش زیاد می‌شود. در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ‌هایی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می‌شود. محلی‌ها به این سوراخ‌ها قفل می‌گویند. قطر این سوراخ یا قفل‌ها بین ۲۰-۱۰ سانتی‌متر است. این قفل‌ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب یا پارچه می‌گذاشتند و با پتک به آن می‌زدند تا محکم شود و آب بند بیاید. البته این سوراخ‌ها در فواصل و ارتفاع‌های مختلف و بسیار منظمی از هم ساخته شده‌اند.»
در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می‌کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می‌رفتند؛ «در زمان‌های کم آبی قنات‌ها و آب‌های زیرزمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان‌های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می‌شده و چوب یا پارچه‌ای را که سوراخ گرفته بوده برمی‌داشته. به این ترتیب تراز پایین‌تری از آب سد تخلیه می‌شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می‌کرده و به مصرف مردم روستای کریت می‌رسیده. در فصول آبگیری که نزولات جوی مثل باران زیاد بوده، همه سوراخ‌های باز شده را دوباره می‌بستند و سد دوباره پر از آب می‌شد.»
در حال حاضر دیگر از سد کریت برای ذخیره آب استفاده نمی‌شود، چون عمر مفید سد تمام شده و به گفته دکتر ناظمی، به جز ۶-۵ متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لایروبی در طول زمان، مانع از آبگیری مجدد آن می‌شود.
البته در حال حاضر از این سد به صورت ویژه نگهداری نمی‌شود چون چند وقتی است که بالاتر از این سد، یک سد بتونی و وزنی به شکل قوسی ساخته شده؛ «همین که سد جدیدی برای آب گیری ساخته‌اند و آب به سد تاریخی کریت فشار نمی‌آورد، باعث می‌شود احتمال تخریب آن از بین برود.» نوع ساخت سد کریت به قدری خاص و مبتکرانه است که بسیار مورد توجه کارشناسان خارجی قرار گرفته است. این سد باستانی در سال ۱۳۷۹، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
اختلاف‌نظرهای فراوانی در مورد قدمت سد باستانی کریت طبس وجود دارد
۷۰۰یا ۱۰۰۰ سالهدرباره قدمت سد کریت اختلاف‌نظر وجود دارد. به گفته دکتر محمد ناظمی- زمین شناس- شواهد و اسناد تاریخی بر جای مانده نشان می‌دهند یکسری تعمیرات در اواسط قرن پنج روی این سد زیبا انجام شده که این به معنای آن است که این سد قبل از قرن پنج و بیش از ۷۰۰ سال است که ساخته شده اما از طرفی زرتشتیان هم مدارکی دارند که نشان می‌دهد آنها سازنده سد کریت هستند که اگر فرض را براین ادعا بگذاریم، زمان ساخت سد به قبل از اسلام خواهد رسید. از طرفی پروفسورهانری گویلو که ۳۰ سال روی قنات‌های ایران تحقیق کرده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.
دکتر ناظمی درباره قدمت سد کریت می‌گوید: «به این حکایت دقت کنید: در تاریخ کرمان، اشاره‌ای به تعمیر بند(سد) کریت شده است: «ملک قارود پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود و بر این بلاد امیر و نواب معین نمود و بند(سد) طبس را تعمیر کرد و با توجه به این نوشته سد کریت در اواسط قرن پنج تعمیر شده است و این نکته را نشان می‌دهد که زمان ساخت این سد قبل از قرن پنجم بوده.» معنی حرف دکتر ناظمی این است که عمر سد بیش از هزار سال است.
هر چند محلی‌ها همچنان اصرار دارند که این سد باستانی متعلق به ۷۰۰ سال پیش است. دکتر یعقوب دانش‌دوست هم درباره قدمت سد می‌گوید: «سد کریت بسیار قدیمی است و عده‌ای می‌گویند که در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتی‌ها ساخته شده. من در این خصوص تحقیقاتی داشته‌ام که در کتابم منتشرشده اما مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می‌دهد که این سد متعلق به ۷۰۰ سال پیش است.»
کد خبر 775052 منبع: همشهری سرنخ برچسب‌ها تاریخ - باستان شناسی استان فارس سد معماریمنبع: همشهری آنلاین
کلیدواژه: تاریخ باستان شناسی استان فارس سد معماری کار رفته نشان می دهد ساخت این سد دکتر ناظمی سد باستانی ساخته شده برای ساخت شکل قوسی سوراخ ها فشار آب سد کریت ساخت آن بدنه سد سال پیش قدمت سد سال ها
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.hamshahrionline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «همشهری آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۲۸۳۷۶۰ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
۳ جایزه و یک تقدیر از سینمای ایران در جشنواره مسکو
چهل و ششمین جشنواره بین‌الملی فیلم مسکو به کار خود پایان داد و فیلم «آه سرد» موفق به کسب جایزه بهترین کارگردانی شد و جایزه بهترین مستند هم به «رُخ» رسید.
به گزارش ایسنا، چهل و ششمین جشنواره فیلم مسکو از ۱۹ تا ۲۶ آوریل (۳۱ فروردین تا ۷ اردیبهشت) در روسیه برگزار شد و در شب اختتامیه فیلم «آه سرد» به کارگردانی ناهید عزیزی صدیق جایزه سنت جورج نقره‌ای بهترین کارگردانی بخش مسابقه اصلی، جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران و تقدیرنامه نتپک (شبکه ارتقای سینمای آسیا و اقیانوسیه) شد و همچنین جایزه بهترین مستند این رویداد سینمایی هم به «رُخ» ساخته سام کلانتری رسید.
در جشنواره مسکو امسال هم جایزه سنت جورج طلایی بهترین فیلم این رویداد سینمایی نیز به فیلم مکزیکی «شرم» ساخته «میوئل سالگادو» رسید.
«آهو» ساخته هوشنگ گلمکانی، «رُخ» ساخته سام کلانتری در بخش مسابقه آثار مستند، «سرد روشن» ساخته علی دارایی و «تاکسیدرمیست» ساخته سوسن سلامت و بهزاد علوی در بخش مسابفه فیلم های کوتاه و انیمیشن کوتاه «پیچ تاریخی» به کارگردانی میلاد محمدی و سریال «پوست شیر» برادران محمودی دیگر آثار ایرانی جشنواره مسکو امسال بودند.
چهل و ششمین جشنواره بین‌المللی فیلم مسکو در بخش ویژه‌ای نیز به مرور آثار داریوش مهرجویی کارگردان فقید ایرانی پرداخت و فیلم‌های «هامون»، «گاو»، «درخت گلابی»، «لیلا»، «پری» و «اشباح» از جمله آثار این کارگردان فقید ایرانی به نمایش گذاشته شد.
جشنواره مسکو امسال طی هشت روز برگزاری میزبان نمایش ۲۴۰ فیلم از ۵۶ کشور بود. این جشنواره در سال ۱۹۳۵ تأسیس شد که آن را به دومین جشنواره قدیمی فیلم جهان پس از ونیز تبدیل می‌کند. جشنواره مسکو در ابتدا به صورت دوسالانه برگزار می‌شد اما از سال ۱۹۹۵ رویدادی سالانه شد، اگرچه در سال های ۱۹۹۶ و ۱۹۹۸ برگزار نشد.
انتهای پیام
علت فوت پزشک متخصص در استان فارس در دست بررسی است